ZIEMSKIE OCEANY
Ocean Spokojny (Pacyfik)
Największy obszar wodny świata, między Azją, Ameryką Północną, Ameryką Południową, Antarktydą i Australią. Obejmuje morza: Beringa, Ochockie, Żółte, Wschodniochińskie, Południowochińskie, Moluckie, Banda, Timor, Arafura, Koralowe, Tasmana i inne. Umowna granica z Oceanem Indyjskim przebiega od północnego wejścia do Cieśniny Malakka wzdłuż południowych brzegów wysp Archipelagu Malajskiego, od wyspy Timor do Przylądka Talbota w Australii, dalej wybrzeżem Australii do przylądka Howe, przez Cieśninę Bassa do przylądka Portland na Tasmanii, a następnie od Przylądka Południowo-Wschodniego wzdłuż 147°E do Antarktydy; z Oceanem Atlantyckim od Przylądka Horn (Ameryka Południowa) do przylądka Prime Head (Półwysep Antarktyczny) i na północy - Cieśnina Beringa. Powierzchnia Oceanu Spokojnego wynosi 179 679 tys. km2, średnia głębokość 4028 m, maksymalna - 11 022 m (Rów Mariański); rozciągłość równoleżnikowa ok. 20 350 km, południkowa ok. 15 800 km. Powierzchnia wysp wynosi ok. 3600 tys. km2. Najliczniejsze są wyspy pochodzenia koralowego, największe - kontynentalne, głównie w zachodniej części oceanu: Sachalin, Japońskie, Riuku, Tajwan, Filipiny, wyspy Archipelagu Malajskiego (Borneo, Celebes), Nowa Gwinea, Nowa Zelandia; z wysp pochodzenia wulkanicznego największe są: Aleuty, Kuryle, Hawaje, Galapagos. Najgłębsze rowy oceaniczne: Mariański (11 022 m), Tonga (10 882 m), Filipiński (10 497 m), Kermadec (10 047 m), Kurylsko-Kamczacki (9717 m), Bougainville'a (9140 m), Atakamski (8050 m). W zachodniej części oceanu, między Grzbietem Hawajskim a rowami: Kurylsko-Kamczackim i Japońskim rozciąga się rozległy Basen Północno-Zachodni; na południe od niego, między wyspami Mikronezji, Melanezji i Polinezji występują mniejsze baseny: Filipiński, Karoliński, Środkowopacyficzny, Melanezyjski i inne; w części wschodniej i północno-wschodniej Oceanu Spokojnego największy jest Basen Północno-Wschodni ciągnący się od Aleutów do ok.10°S, między Ameryką a Hawajami i innymi wyspami Polinezji. Od Ameryki Środkowej ciągnie się w kierunku południowym Wzniesienie Wschodniopacyficzne, przechodzące na ok.50°S we Wzniesienie Południowopacyficzne; między tymi wzniesieniami a wyspami Polinezji leży Basen Południowopacyficzny. Między Ameryką Południową a Wzniesieniem Wschodniopacyficznym ciągną się mniejsze baseny: Bellingshausena, Chilijski, Perówiański, Gwatemalski, przedzielone Wzniesieniem Zachodniochilijskim, grzbietem Sala'y Gómez z Grzbietem Nazca, wzniesieniem Albatros. Układ prądów powierzchniowych w niskich szerokościach geograficznych Oceanu Spokojnego jest symetryczny względem równikowego pasa ciszy, położonego między pasatami. Pasatom towarzyszą prądy: Północnorównikowy i Południoworównikowy. Prąd Północnorównikowy przepływa ze wschodu na zachód między 10 a 25°N; u wybrzeży Filipin główna masa jego wód kieruje się na północ wzdłuż wschodnich wybrzeży Tajwanu, przedostaje się na Morze Wschodniochińskie, dalej płynie po zachodniej stronie wysp Riuku, następnie między nimi kieruje się na otwarty ocean, gdzie jako prąd Kuro Siwo opływa od wschodu Wyspy Japońskie aż do ok. 36°N; tutaj skręca na wschód i po ok. 2500 km przechodzi w Prąd Północnopacyficzny, dopływający do wybrzeży Ameryki Północnej; część jego wód kieruje się na południe jako zimny Prąd Kalifornijski, część na północ jako ciepły Prąd Alski. Wzdłuż Kuryli z północy na południowy-zachód płynie zimny prąd Oja Siwo, który przy północnym krańcu Wysp Japońskich miesza się z odgałęzieniem prądu Kuro Siwo i płynie na wschód współtworząc Prąd Północnopacyficzny. Na półkuli południowej, między 5 a 10°S, płynie ze wschodu na zachód Prąd Południoworównikowy; główna masa jego wód kieruje się ku wybrzeżom Australii współtworząc ciepły Prąd Wschodnioaustralijski. Na południe od 40°S utrzymuje się stale pod działaniem wiatrów zachodnich - okołobiegunowy Prąd Zachodnich wiatrów; u wybrzeży Ameryki Południowej znaczna jego część kieruje się ku północy jako zimny Prąd Perówiański. Po obu stronach równika, z zachodu na wschód, płyną: Północnorównikowy Prąd Wsteczny i Południkoworównikowy Prąd Wsteczny przedzielone Prądem Równikowym o kierunku ze wschodu na zachód. Na równiku, pod Prądem Równikowym, płynie w przeciwnym kierunku podpowierzchniowy Prąd Cromwella. Ocean Spokojny cechuje słaba cyrkulacja wód głębinowyh. Olbrzymie obszary głębin wypełniają od południa wody antarktyczne. W najgłębszych rowach oceanicznych temperatura wód nieznacznie wzrasta na skutek ich adiabatycznego ocieplenia. W warstwie między 400 a 1500 m zalegają wody pośrednie (pochodzące ze strefy antarktycznej) o temp. 3-5°C i zasoleniu 34-34,5 promilla. Wody podpowierzchniowe między 100-50 m wykazują temp. 10-15°C i zasolenie 35 promilli. Temperatura wód powierzchniowych ma wyraźny związek z układem prądów morskich. Równikowa strefa bardzo ciepłych wód, w której temperatura przez cały rok utrzymuje się między 25 a 29°C, wąska na wschodzie,rozszerza się znacznie w kierunku zachodnim (zgodnie z rozpływaniem się w tej części oceanu dwu prądów równikowych). W strefie między 40°N a 40°S temp. wód na zachodzie są wyższe (płyną ciepłe prądy) niż na wschodzie (prądy zimne), np. na 30°S w lutym wynoszą 24°C u wybrzeży Australii i 17°C u wybrzeży Ameryki Południowej, w sierpniu odpowiednio 19°C i 14°C; na 35°N w lutym 15°C u wybrzeży Japonii i 13°C u wybrzeży Kalifornii, w sierpniu odpowiednio 25 i 15°C. Na północ i południe od tej strefy temperatury wód kształtują się odwrotnie - na zachodzie są o kilka stopni niższe niż na wschodzie. Największe zasolenie występuje w strefach zwrotnikowych i wynosi 36,5 promilla na południu i 35,3 promilla na północy; w pasie równikowym wynosi 34,5 promila; w wysokich szerokościach geograficznych - 33,5 promilla na południu i 32 promille na północy; najmniejsze zasolenie, 30-31 promilli, występuje w szerokościach geograficznych umiarkowanych i częściach przybrzeżnych. Zjawiska lodowe (kry, góry lodowe) w północnej części Oceanu Spokojnego występują lokalnie, głównie na Morzu Beringa i Morzu Ochockim. Do Oceanu Spokojnego uchodzą rzeki: Jangcy, Huang-ho, Amur, Jukon, Kolumbia, Kolorado i inne. Świat roślinny Oceanu Spokojnego obejmuje ok. 20 gatunków roślin kwiatowych i ok. 4 tys. gatunków glonów. Flora denna występuje przeciętnie na głębokości 40-60 m; dla rejonów północnych charakterystyczne są brunatnice - głównie listownice, alarie i morszczyny, dla strefy północnej Ameryki Północnej m.in. wielkomorszczyn; na półkuli południowej przy brzegach Australii i Nowej Zelandii, z brunatnic występują m.in.wielkomorszczyn, lesonia i eklonia; zarówno na północy jak i na południu, charakterystyczne są m.in. gronorosty; występuje też wiele gatunków krasnorostów, mniej zielenic; oderwane od podłoża brunatnice o bipolarnym rozsiedleniu (wielkomorszczyn, gronorosty) tworzą rozległe skupienia, unoszone zwłaszcza przez Prąd Zachodnich Wiatrów. W strefach gorących zmniejsza się ilość i różnorodność brunatnic (pozostają gronorosty), przybywa natomiast ilość zielenic (głównie pełzatka, halimeda) i krasnorostów; powszechne są też glony wapienne, głównie krasnorosty (koralki, litotamniony), uczestniczące w budowie raf koralowych; w strefie międzyzwrotnikowej występują zarośla namorzynów. W strefie tropikalnej i subtropikalnej brzegów azjatyckich i australijskich bytuje wspólna z Oceanem Indyjskim najbogatsza fauna świata; olbrzymie obszary raf koralowych (Wielka Rafa Koralowa) i zarośli mangrowców; największa na świecie liczba gatunków korali madreporowych, krabów, krewetek, ślimaków, małżów (ławice perłopławów),głowonogów,jeżowców, rozgwiazd, strzykw (trepang), ryb i innych; u brzegów Ameryki brak raf koralowych, a fauna jest znacznie uboższa; cały obszar Oceanu Spokojnego zasiedlają uchatki i albatrosy, natomiast foki tylko strefy biegunowe.
Ocean Atlantycki (Atlantyk)
Drugi co do wielkości po Oceanie Spokojnym obszar wodny świata, między Europą i Afryką a Ameryką Północną i Ameryką Południową; obejmuje morza: Arktyczne, Północne, Bałtyckie, Śródziemne, Czarne, Zatokę Meksykańską i Morze Karaibskie. Umowna granica z Oceanem Indyjskim przebiega wzdłuż południka 20°E, z Oceanem Spokojnym od przylądka Horn (Ameryka Południowa) do przylądka Prime Head (Półwysep Antarktyczny); za granicę północną przyjmuje się Cieśninę Beringa. Powierzchnia Oceanu Atlantyckiego wynosi 106463 tys. km2, średnia głębokość 3332 m, maksymalna - 9219 m (Rów Puerto Rico); rozciągłość południkowa - ok. 15 tys. km, najmniejsza szerokość wynosi 2840 km. Powierzchnia wysp wynosi 4853 tys. km2. Największe wyspy (bez wysp Morza Arktycznego): Brytania, Kuba, Nowa Fundlandia, Islandia, Irlandia, Haiti. Charakterystyczną cechą rzeźby dna Oceanu Atlantyckiego są wzniesienia Grzbietu Śródatlantyckiego ciągnące się południkowo przez środek oceanu w kształcie litery S. W okolicy równika rozdziela je głębia Romanche (7856 m) na Grzbiet Północnoatlantycki i Grzbiet Południowoatlantycki. Po obu stronach Grzbietu Śródatlantyckiego ciągną się baseny oceaniczne: Hiszpański, Zielonego Przylądka, Gwinejski, Angolski, Kapski, Afrykańsko-Antarktyczny oraz Labradorski, Północnoamerykański, Gujański, Brazylijski, Argentyński. Układ prądów powierzchniowych na Oceanie Atlantyckim ma kształt dwu wielkich kręgów - na półkuli północnej o ruchu zgodnym, a na półkuli południowej niezgodnym ze wskazówkami zegara - ułożonych na zewnątrz pasa równikowego. Prąd Północnorównikowy,na półkuli północnej, płynie w przyrównikowych szerokościach ze wschodu na zachód ku wybrzeżom Ameryki Południowej gdzie łączy się z prawą odnogą Prądu Południoworównikowego i kieruje się na Morze Karaibskie i do Zatoki Meksykańskiej; tu bierze początek ciepły Prąd Zatokowy (Golfstrom), który początkowo płynie wzdłuż wybrzeży amerykańskich, potem na szerokości ok. 40°N skręca ku wschodowi i przepływa w poprzek Oceanu Atlantyckiego jako Prąd Północnoatlantycki, docierając do wybrzeży północno-zachodniej Europy. Przed dotarciem do wybrzeży europejskich oddziela się od niego południowa odnoga zwana Prądem Kanaryjskim,która wraca jako zimny prąd i włącza się w obieg przyrównikowy. Na półkuli południowej w szerokościach ze wschodu na zachód płynie Prąd Południoworównikowy. U wybrzeży Ameryki Południowej dzieli się on na dwie odnogi: prawa - łączy się z Prądem Północnorównikowym, lewa - jako ciepły Prąd Brazylijski - płynie na południe do zatoki La Plata, tutaj łączy się z Prądem Zachodnich Wiatrów i wraca jako jego odgałęzienie w postaci zimnego Prądu Benguelskiego u zachodnich wybrzeży Afryki. Po obu stronach równika, z zachodu na wschód, płyną prądy: Północnorówknikowy Wsteczny i Południoworównikowy Wsteczny, przedzielone Prądem Równikowym, w kierunku wschodnim płynie podpowierzchniowy Prąd Łomonosowa. Układ prądów głębinowych obejmuje w Oceanie Atlantyckim kilka pięter głębokościowych. Najzimniejsze wody antarktyczne spłynąwszy na dno przemieszczają się w kierunku równika. Wody pochodzące z tajania lodów antarktycznych zanurzają się pomiędzy 50 i 55°S do głębokości 1000 m (wody pośrednie) i kierując się na północ docierają do ok. 20°N. Wody północnoatlantyckie,mieszając się z wodami systemu Prądu Zatokowego, opadają w głębiny (2000-3000 m) i przemieszczają się na południe; na 50-60°S łączą się z wodami antarktycznymi pośrednimi. Temperatury wód powierzchniowych wynoszą w zimie (luty na północy, sierpień na południu) w strefie równikowej 27°C, na 60°N od 0°C przy wybrzeżach Ameryki Północnej do 7°C na wschodzie, na 60°S -1°C. W lecie (sierpień na północy, luty na południu) w strefie równikowej 26°C (przy brzegach Afryki 23°C - wpływ zimnego Prądu Benguelskiego), na 60°N od 3°C na zachodzie do 14°C na wschodzie, na 60°S - 1°C. Średnia temperatura wód powierzchniowych Oceanu Atlantyckiego wynosi 16,9°C. Największe zasolenie wód powierzchniowych - 37 promille, utrzymuje się w obydwu strefach zwrotnikowych,w pasie równikowym zmniejsza się do 35 promilli, w szerokościach umiarkowanych do 34 promilli na południu i 36 promilli na północy; średnie zasolenie wód powierzchniowych wynosi 35,5 promilla. Zjawiska lodowe (kry, góry lodowe) mają na półkuli południowej większy i bardziej zwarty zasięg niż na północy; Ocean Atlantycki przyjmuje ok. 60% rocznego odpływu wód słodkich z kontynentów. Uchodzą doń największe rzeki kuli ziemskiej: Nil, Amazonka, Missisipi-Missouri, Kongo, Niger. Flora osiadła Oceanu Atlantyckiego jest stosunkowo mało urozmaicona; w strefie przybrzeżnej północnego Atlantyku szczególnie charakterystyczne są brunatnice (głównie morszczyny i listownice); w pobliżu wód rzecznych występują podwodne łąki tasiemnic. W strefie gorącej przeważają zielenice (np. pełzatka, walonia) i zwapniałe plechy krasnorostu litotamnion, a z brunatnic - gronorosty. Plankton roślinny tworzą okrzemki (głównie na północy), bruzdnice, kokolitofory (głównie na południu) i kilka gatunków sinic; w strefach zimnych i ciepłych masowy rozwój fitoplanktonu występuje raz w roku w strefach umiarkowanych - dwa razy, w gorących - plankton rozwija się przez cały rok. Świat zwierzęcy Oceanu Atlantyckiego jest stosunkowo ubogi w gatunki i mało urozmaicony; cechuje go bipolarne rozsiedlenie, zwłaszcza ssaków morskich: uchatek i waleni, oraz ptaków oceanicznych, licznych zwłaszcza w strefach chłodnych i zimnych. Obszary stref gorących i ciepłych obfitują w pasach przybrzeżnych w krążkopławy i rurkopławy; w części wód otwartych występują z ograniczonym zasięgiem (najdalej do przebiegu izotermy 20°C), ryby latające.
Ocean Indyjski
Najmniejszy z oceanów świata, między Afryką, Azją, Australią i Antarktydą. Obejmuje morza: Czerwone, Arabskie z Zatoką Perską, Zatoką Bengalską, Morze Andamańskie. Umowną granicę z Oceanem Atlantyckim prowadzi się wzdłuż południka 20°E, z Oceanem Spokojnym - od północnego wejścia do cieśnin Malakka wzdłuż południowych brzegów wysp Archipelagu Malajskiego, od wyspy Timor do Przylądka Talbota w Australii, dalej wschodnim wybrzeżem Australii,następnie przez Cieśninę Bassa do Tasmanii, a stąd do Przylądka Południowo-Wschodniego wzdłuż południka 147° - do Antarktydy. Powierzchnia 74,9 mln km2 (według innego podziału z morzami Arafura i Timor - 76,6 mln km2), głębokość do 7450 m (Rów Jawajski); powierzchnia wysp wynosi 706 475 km2. Największe wyspy: Cejlon, Madagaskar, Sokotra, Nikobary, Seszele, Zanzibar. W rzeźbie dna wyróżnia się Grzbiet Środkowoindyjski przebiegający od Półwyspu Indyjskiego ku południu; przedłużeniem jego (aż do Antarktydy) jest Grzbiet Kerguleński. Na wschód od niego ciągnie się Basen Środkowoindyjski oraz oddzielony Grzbietem Wschodnioindyjskim Basen Zachodnioaustralijski. Na południu Wzniesienie Australijsko-Antarktyczne oddziela położony u wybrzeży Antarktydy Basen AustralijskoAntarktyczny od leżącego na południu od Australii Basenu Południowoaustralijskiego. Na zachód od Grzbietu Środkowoindyjskiego rozróżnia się Grzbiet Arabsko-Indyjski i Grzbiet Seszelski, między którymi leży Basen Somalijski. Na południe od Grzbietu Seszelskiego znajduje się Basen Madagaskarski, oddzielony Grzbietem Madagaskarskim od położonego na zachód Basenu Mozambickiego. U wybrzeży Antarktydy znajduje się Basen Afrykańsko-Antarktyczny. Kierunki prądów powierzchniowych w północnej części Oceanu Indyjskiego są związane z okresową zmianą monsunów. Na północ od równika przepływa w zimie ze wschodu na zachód Prąd Monsunowy; przedłużenie jego, Prąd Somalijski, kieruje się na południe, wzdłuż wybrzeży Afryki. Na południe od równika pojawia się w tej porze roku Równikowy Prąd Wsteczny o kierunku z zachodu na wschód. W lecie kierunki prądów są odwrócone. W południowej części Oceanu Indyjskiego prądy mają charakter stały. Między 10 a 20°S płynie ze wschodu na zachód Prąd Południoworównikowy; u wybrzeży Madagaskaru odziela się od niego ku południu Prąd Madagaskarski; u wybrzeży Afryki Prąd Południoworównikowy dzieli się na dwa ramiona: jedno kieruje się ku północy, drugie na południe jako Prąd Mozambicki; na szerokości geograficznej południowych brzegów Madagaskaru łączy się z Prądem Madagaskarskim i tworzy ciepły Prąd Agulhas, który z kolei w wysokich szerokościach geograficznych miesza się z płynącym na wschód Prądem Zachodnich Wiatrów. Wzdłuż wybrzeży Australii z południa na północ płynie Prąd Zachodnioaustralijski. Temperatura wód w strefie równikowej jest stała i wynosi 28°C. Na północ od tej strefy w zimie temperatury wynoszą 23-25°C. Na półkuli południowej temperatury wód są znacznie niższe i wynoszą w lecie (zima na północy) 21-25°C na 30°S i 5-9°C na 50°S, w zimie (lato na północy) odpowiednio 16-20°C i 3-5°C. Zasolenie wód powierzchniowych Oceanu Indyjskiego jest wysokie. Na Morzu Arabskim dochodzi do 36,5 promilla, w Zatoce Perskiej 40,5 promilla, na Morzu Czerwonym lokalnie osiąga 79 promille; w południowej części oceanu w średnich szerokościach geograficznych wynosi ok.35,5 promilla, w wysokich 33,6 promilla. Lody pływające osiągają szerokość geograficzną 65-68°S w lecie i 55°S w zimie; pojedyncze góry lodowe 35°S. Do Oceanu Indyjskiego uchodzą rzeki: Indus, Brahmaputra z Gangesem, Zambezi, Saluin, Irawadi. W strefie gorącej charakterystyczne dla świata roślinnego są brunatnice (gronorosty i turbinaria), zielenice (pełzatka, walonia), krasnorosty (laurencja, gracilaria) oraz glony wapienne (halimedia i litotamnion) tworzące zespoły związane z rafami koralowymi; w płytkich wodach przybrzeżnych, na dnach piaszczystych, występują podwodne łąki rośliny kwiatowej posidonia; przy brzegach zamulonych i w pobliżu ujść rzecznych występują zarośla namorzynów. Na południu w strefie Prądu Wiatrów Zachodnich,oderwane od podłoża plechy brunatnic tworzą pływające łany. Świat zwierzęcy wód Oceanu Indyjskiego jest bardzo bogaty; występuje duża rozmaitość gatunków planktonowych i fauny (wiciowce, meduzy i rurkopławy, osłonice, w chłodniejszych rejonach masowo eufauzje); spośród ryb: makrelowce, ostroszowce i rekiny, u wybrzeży południowej Afryki trzonopłetwe; z ssaków: diugonie, kaszaloty, foki i uchatki; w strefie przybrzeżnej nieliczne rafy koralowe, bogata fauna denna (kraby, mięczaki - także perłopławy - szkarłupnie), u wybrzeży Indii występuje kilka gatunków wężów morskich; główne łowiska znajdują się u wybrzeży Półwyspu Indyjskiego (makrele, ostroszowce, sardyny, rekiny, płastugi), Afryki (śledzie, sardele, langusty), w pobliżu Australii (żółwie oraz strzykwy), w strefie wód antarktycznych (wieloryby).